پرسشنامه يكي از ابزارهاي رايج انجام پايان نامه كارشناسي ارشد مديريت است كه در راستاي جمع آوري داده ها از آن استفاده مي شود. پرسشنامه مجموعه اي از سؤال ها (گويه ها) است كه پاسخ دهنده با ملاحظه ي آن ها پاسخ لازم را ارائه مي دهد. اين پاسخ، داده ي مورد نياز پژوهشگر را تشكيل مي دهد. سؤال هاي پرسشنامه را نوعي محرك- پاسخ مي توان محاسبه كرد. از طريق سؤال هاي پرسشنامه مي توان دانش، علايق، نگرش و عقايد فرد را مورد ارزيابي قرار داد، به تجربيات قبلي وي پي برده و به آنچه در حال حاضر انجام مي دهد، آگاهي يافت. بايد توجه داشت كه در برخي فرهنگ ها، با توجه به شرايط اجتماعي، پرسشنامه نمي تواند داده ها را با دقت لازم، همانند يك مصاحبه ي عميق، به دست دهد. بنابراين براي بالا بردن دقت داده هاي گردآوري شده، توصيه مي شود كه تكميل پرسشنامه همراه با ساير ابزارهاي گردآوري داده ها باشد. در غيراين صورت بايد داده هاي حاصله را با قيد احتياط به كار برد.

اجزاء اصلي پرسشنامه

پرسشنامه بايد شامل اجزاء زير باشد:

الف) نامه ي همراه يا مقدمه اي براي آماده كردن پاسخ دهنده جهت تكميل پرسشنامه.

ب) دستورالعمل

ج) سؤال ها (گويه ها)

به طور كلي سؤال هاي پرسشنامه به دو صورت ارائه مي شود: سؤال هاي بسته – پاسخ، ۲- سؤال هاي باز – پاسخ

1. سؤال هاي بسته – پاسخ: سؤال هاي بسته – پاسخ مجموعه اي از گزينه ها را ارائه مي دهد تا پاسخ دهنده از ميان آن ها يكي را انتخاب كند. پاسخ دهنده، اين نوع سؤال ها را به سرعت درك كرده و به سهولت به آن پاسخ مي دهد. علا وه بر آن در استخراج داده ها، مي توان به سهولت آن ها را مقوله بندي و تجزيه وتحليل كرد.

پرسشنامه هاي بسته – پاسخ به حالت هاي متفاوتي ارائه مي شود. اين حالت ها به قرار زير است:

• حالت چند جوابي: در اين نوع سؤال، پاسخ دهنده يكي از گزينه هاي ارائه شده را انتخاب كرده و علامت گذاري مي كند.

مثال: شغلي را كه من ترجيح مي دهم:

1. شغلي است كه در آن به توانايي پيشرفت خود اطمينان دارم.
2. شغلي است كه هميشه مجبور به محدود كردن توانايي هايم هستم.
3. شغلي است كه درآمد بسيار داشته باشد.

• حالت مقياس چند درجه اي: در اين نوع سؤال، پاسخ دهنده موضع خود را در مورد موضوعي، بر روي يك طيف با انتخابي كه به بهترين وجه نمايانگر باورها، عقايد يا نگرش او درباره ي آن گويه باشد، مشخص مي كند. در مثال هاي زير نمونه هايي از اين حالت داده شده است.
• نقش علوم در زندگي انسان انكار ناپذير است.
• رمز موفقيت شركت در بازار رقابتي، نوآوري در محصول مي باشد.

البته در پژوهش هاي مديريت و كارآفريني، به كارگيري طيف پنج گانه ليكرت بسيار مرسوم مي باشد.

• حالت تعيين اولويت نسبت به موارد ارائه شده: در اين حالت، يك سري گويه ارائه شده و از پاسخ دهنده خواسته مي شود تا ترتيب اهميت آن ها را مشخص كند.
• سؤال هاي باز- پاسخ: سؤال هايي هستند كه در آن ها، پاسخ دهنده مي تواند پاسخ را به اختيار خود بيان كند. اين پاسخ ها مي تواند از چند كلمه تا چند جمله باشد .از اين نوع سؤال ها براي بررسي و مطالعه ي عقايد در يك زمينه ي خاص استفاده مي شود. بايد يادآوري كرد كه تجزيه وتحليل داده هاي حاصل از اين نوع سؤال ها مشكل بوده و نيازمند يك سيستم كدگذاري ويژه مي باشد.

اصول كلي تنظيم پرسشنامه

1. سؤال هاي پرسشنامه بايد براساس هدف ها يا سؤال هاي تحقيق تنظيم گردد.
2. پرسشنامه بايد پاسخ دهنده را جذب نموده و سؤال هاي آن براي او جالب باشد.
3. پرسشنامه بايد تا حد امكان كوتاه باشد و داده هاي مورد نياز پژوهشگر را فراهم آورد.
4. پرسشنامه بايد همراه دستورالعمل تكميل آن بوده و چگونگي پاسخ دادن به سؤال ها كليه اطلاعات مورد نياز پاسخ دهنده، براي كامل كردن پرسشنامه باشد.

نكات كليدي در طراحي پرسشنامه

1. از سؤال هاي نامفهوم و مبهم پرهيز كنيد.
2. از سؤال هايي كه پاسخ دهنده را به پاسخ خاصي هدايت مي كند، بايد اجتناب كرد.
3. از سؤال هاي پيچيده و طولاني اجتناب كنيد.
4. از سؤال هاي دو وجهي كه شامل دو سؤال در يك پرسش است اجتناب شود.
5. تا جايي كه امكان دارد از ارائه سؤال هاي منفي خودداري شود.
6. از بيان سؤال هاي مستقيم كه موجب تحريك حساسيت آزمودني شده و يا در وي ايجاد مقاومت مي كند پرهيز شود.
7. از تنظيم سؤال هايي كه آزمودني پاسخ آنها را در دسترس ندارد ، خودداري شود.
8. به كارگيري سؤالات معكوس جهت اطمينان از پاسخ گويي صحيح پاسخ دهندگان.

در ارائه سؤال ها بايد به اين دو اصل مهم توجه كرد:

1. سؤال هاي اوليه بايد به حدي جالب باشد كه پاسخ دهنده را به پاسخ دادن ترغيب كند.
2. سؤال ها از ساده ترين به پيچيده ترين عرضه شود.

راهنماي تدوين پرسشنامه

الف) تصميم گيري درباره ي محتواي سؤال ها

1. آيا بيان سؤال ضروري است؟ تا چه اندازه اين سؤال مفيد است؟
2. چند سؤال براي اين موضوع لازم است؟
3. آيا پاسخ دهنده اطلاعات لازم را براي پاسخ دادن دارد؟
4. آيا سؤال بايد عيني تر، ويژه تر و مرتبط تر با تجربيات فردي پاسخ دهنده باشد؟
5. آيا محتواي سؤال به اندازه ي كافي كلي و به دور از سفسطه و جزئي گويي است؟
6. آيا پاسخ ها بيان كننده يك نظرگاه كلي است يا يك ديدگاه كاملاً ويژه را نمايان مي كند؟
7. آيا محتواي سؤال جهت دار است، بدون اينكه با سؤال هاي ديگري اين جهت خنثي يا تعديل شود؟
8. آيا پاسخ دهنده، داده هاي مورد نياز را عرضه خواهد كرد؟

ب) تصميم گيري درباره صورت بندي سؤال ها

1. آيا سؤال قابل فهم است؟ آيا جمله بندي مشكل و غيرواضح است؟
2. آيا سؤال به اندازه كافي پاسخ هاي متفاوت را در اين زمينه فراهم مي آورد؟
3. آيا به علت عدم بيان پيش فرض ها يا پيامدهاي مورد نظر پژوهشگر، سؤال گمراه كننده است؟
4. آيا جمله بندي سؤال جهت دار است؟ آيا سؤال داراي بار عاطفي است و يا پاسخ خاصي را القاء مي كند؟
5. آيا جمله بندي سؤال اعتراض پاسخ دهنده را برخواهد انگيخت؟
6. آيا جمله بندي سؤال چنان است كه پاسخ دهنده را مستقيماً مورد خطاب قرار داده تا نتايج بهتري به دست دهد؟
7. آيا سؤال ها بهتر است به صورت مستقيم و يا غير مستقيم بيان شوند؟

ج) تصميم گيري درباره ي شكل پاسخ ها

1. بهترين شكل پرسيدن سؤال چگونه مي تواند باشد؟
2. اگر از سؤال هايي استفاده مي شود كه پاسخ دهنده با علامت گذاري ۱ پاسخ خود را مشخص مي كند، كدام يك از موارد زير مناسب تر است: چند گزينه اي يا مقياس چند درجه اي، يا جواب هاي دو گزينه اي؟
3. اگر از سياهه سؤال ها استفاده مي شود، آيا شامل تمام پاسخ هاي ممكن بوده و به ترتيب درست ارائه شده است؟ آيا طول سياهه ي سؤال ها منطقي مي باشد؟ آيا جمله بندي سؤال ها بي طرف و متعادل است؟
4. آيا نوع پاسخ، آسان، مشخص، هماهنگ و مناسب براي هدف است؟

د) تصميم گيري درباره ي ترتيب قرار گرفتن سؤال ها در پرسشنامه

1. آيا ممكن است كه پاسخ به سؤال تحت تأثير محتواي سؤال هاي قبلي قرار گيرد؟
2. آيا ترتيب سؤال ها داراي يك روال طبيعي است؟ آيا سؤال ها داراي نظم منطقي و ترتيب روان شناختي است؟
3. آيا ترتيب سؤال چنان است كه رغبت، توجه، علاقه و يا مقاومت پاسخ دهنده را زودتر و يا ديرتر از زمان لازم بر مي انگيزد؟

پرسشنامه يكي از ابزارهاي رايج انجام پايان نامه كارشناسي ارشد مديريت است كه در راستاي جمع آوري داده ها از آن استفاده مي شود. پرسشنامه مجموعه اي از سؤال ها (گويه ها) است كه پاسخ دهنده با ملاحظه ي آن ها پاسخ لازم را ارائه مي دهد. اين پاسخ، داده ي مورد نياز پژوهشگر را تشكيل مي دهد. سؤال هاي پرسشنامه را نوعي محرك- پاسخ مي توان محاسبه كرد. از طريق سؤال هاي پرسشنامه مي توان دانش، علايق، نگرش و عقايد فرد را مورد ارزيابي قرار داد، به تجربيات قبلي وي پي برده و به آنچه در حال حاضر انجام مي دهد، آگاهي يافت. بايد توجه داشت كه در برخي فرهنگ ها، با توجه به شرايط اجتماعي، پرسشنامه نمي تواند داده ها را با دقت لازم، همانند يك مصاحبه ي عميق، به دست دهد. بنابراين براي بالا بردن دقت داده هاي گردآوري شده، توصيه مي شود كه تكميل پرسشنامه همراه با ساير ابزارهاي گردآوري داده ها باشد. در غيراين صورت بايد داده هاي حاصله را با قيد احتياط به كار برد.

اجزاء اصلي پرسشنامه

پرسشنامه بايد شامل اجزاء زير باشد:

الف) نامه ي همراه يا مقدمه اي براي آماده كردن پاسخ دهنده جهت تكميل پرسشنامه.

ب) دستورالعمل

ج) سؤال ها (گويه ها)

به طور كلي سؤال هاي پرسشنامه به دو صورت ارائه مي شود: سؤال هاي بسته – پاسخ، ۲- سؤال هاي باز – پاسخ

1. سؤال هاي بسته – پاسخ: سؤال هاي بسته – پاسخ مجموعه اي از گزينه ها را ارائه مي دهد تا پاسخ دهنده از ميان آن ها يكي را انتخاب كند. پاسخ دهنده، اين نوع سؤال ها را به سرعت درك كرده و به سهولت به آن پاسخ مي دهد. علا وه بر آن در استخراج داده ها، مي توان به سهولت آن ها را مقوله بندي و تجزيه وتحليل كرد.

پرسشنامه هاي بسته – پاسخ به حالت هاي متفاوتي ارائه مي شود. اين حالت ها به قرار زير است:

• حالت چند جوابي: در اين نوع سؤال، پاسخ دهنده يكي از گزينه هاي ارائه شده را انتخاب كرده و علامت گذاري مي كند.

مثال: شغلي را كه من ترجيح مي دهم:

1. شغلي است كه در آن به توانايي پيشرفت خود اطمينان دارم.
2. شغلي است كه هميشه مجبور به محدود كردن توانايي هايم هستم.
3. شغلي است كه درآمد بسيار داشته باشد.

• حالت مقياس چند درجه اي: در اين نوع سؤال، پاسخ دهنده موضع خود را در مورد موضوعي، بر روي يك طيف با انتخابي كه به بهترين وجه نمايانگر باورها، عقايد يا نگرش او درباره ي آن گويه باشد، مشخص مي كند. در مثال هاي زير نمونه هايي از اين حالت داده شده است.
• نقش علوم در زندگي انسان انكار ناپذير است.
• رمز موفقيت شركت در بازار رقابتي، نوآوري در محصول مي باشد.

البته در پژوهش هاي مديريت و كارآفريني، به كارگيري طيف پنج گانه ليكرت بسيار مرسوم مي باشد.

• حالت تعيين اولويت نسبت به موارد ارائه شده: در اين حالت، يك سري گويه ارائه شده و از پاسخ دهنده خواسته مي شود تا ترتيب اهميت آن ها را مشخص كند.
• سؤال هاي باز- پاسخ: سؤال هايي هستند كه در آن ها، پاسخ دهنده مي تواند پاسخ را به اختيار خود بيان كند. اين پاسخ ها مي تواند از چند كلمه تا چند جمله باشد .از اين نوع سؤال ها براي بررسي و مطالعه ي عقايد در يك زمينه ي خاص استفاده مي شود. بايد يادآوري كرد كه تجزيه وتحليل داده هاي حاصل از اين نوع سؤال ها مشكل بوده و نيازمند يك سيستم كدگذاري ويژه مي باشد.

اصول كلي تنظيم پرسشنامه

1. سؤال هاي پرسشنامه بايد براساس هدف ها يا سؤال هاي تحقيق تنظيم گردد.
2. پرسشنامه بايد پاسخ دهنده را جذب نموده و سؤال هاي آن براي او جالب باشد.
3. پرسشنامه بايد تا حد امكان كوتاه باشد و داده هاي مورد نياز پژوهشگر را فراهم آورد.
4. پرسشنامه بايد همراه دستورالعمل تكميل آن بوده و چگونگي پاسخ دادن به سؤال ها كليه اطلاعات مورد نياز پاسخ دهنده، براي كامل كردن پرسشنامه باشد.

نكات كليدي در طراحي پرسشنامه

1. از سؤال هاي نامفهوم و مبهم پرهيز كنيد.
2. از سؤال هايي كه پاسخ دهنده را به پاسخ خاصي هدايت مي كند، بايد اجتناب كرد.
3. از سؤال هاي پيچيده و طولاني اجتناب كنيد.
4. از سؤال هاي دو وجهي كه شامل دو سؤال در يك پرسش است اجتناب شود.
5. تا جايي كه امكان دارد از ارائه سؤال هاي منفي خودداري شود.
6. از بيان سؤال هاي مستقيم كه موجب تحريك حساسيت آزمودني شده و يا در وي ايجاد مقاومت مي كند پرهيز شود.
7. از تنظيم سؤال هايي كه آزمودني پاسخ آنها را در دسترس ندارد ، خودداري شود.
8. به كارگيري سؤالات معكوس جهت اطمينان از پاسخ گويي صحيح پاسخ دهندگان.

در ارائه سؤال ها بايد به اين دو اصل مهم توجه كرد:

1. سؤال هاي اوليه بايد به حدي جالب باشد كه پاسخ دهنده را به پاسخ دادن ترغيب كند.
2. سؤال ها از ساده ترين به پيچيده ترين عرضه شود.

راهنماي تدوين پرسشنامه

الف) تصميم گيري درباره ي محتواي سؤال ها

1. آيا بيان سؤال ضروري است؟ تا چه اندازه اين سؤال مفيد است؟
2. چند سؤال براي اين موضوع لازم است؟
3. آيا پاسخ دهنده اطلاعات لازم را براي پاسخ دادن دارد؟
4. آيا سؤال بايد عيني تر، ويژه تر و مرتبط تر با تجربيات فردي پاسخ دهنده باشد؟
5. آيا محتواي سؤال به اندازه ي كافي كلي و به دور از سفسطه و جزئي گويي است؟
6. آيا پاسخ ها بيان كننده يك نظرگاه كلي است يا يك ديدگاه كاملاً ويژه را نمايان مي كند؟
7. آيا محتواي سؤال جهت دار است، بدون اينكه با سؤال هاي ديگري اين جهت خنثي يا تعديل شود؟
8. آيا پاسخ دهنده، داده هاي مورد نياز را عرضه خواهد كرد؟

ب) تصميم گيري درباره صورت بندي سؤال ها

1. آيا سؤال قابل فهم است؟ آيا جمله بندي مشكل و غيرواضح است؟
2. آيا سؤال به اندازه كافي پاسخ هاي متفاوت را در اين زمينه فراهم مي آورد؟
3. آيا به علت عدم بيان پيش فرض ها يا پيامدهاي مورد نظر پژوهشگر، سؤال گمراه كننده است؟
4. آيا جمله بندي سؤال جهت دار است؟ آيا سؤال داراي بار عاطفي است و يا پاسخ خاصي را القاء مي كند؟
5. آيا جمله بندي سؤال اعتراض پاسخ دهنده را برخواهد انگيخت؟
6. آيا جمله بندي سؤال چنان است كه پاسخ دهنده را مستقيماً مورد خطاب قرار داده تا نتايج بهتري به دست دهد؟
7. آيا سؤال ها بهتر است به صورت مستقيم و يا غير مستقيم بيان شوند؟

ج) تصميم گيري درباره ي شكل پاسخ ها

1. بهترين شكل پرسيدن سؤال چگونه مي تواند باشد؟
2. اگر از سؤال هايي استفاده مي شود كه پاسخ دهنده با علامت گذاري ۱ پاسخ خود را مشخص مي كند، كدام يك از موارد زير مناسب تر است: چند گزينه اي يا مقياس چند درجه اي، يا جواب هاي دو گزينه اي؟
3. اگر از سياهه سؤال ها استفاده مي شود، آيا شامل تمام پاسخ هاي ممكن بوده و به ترتيب درست ارائه شده است؟ آيا طول سياهه ي سؤال ها منطقي مي باشد؟ آيا جمله بندي سؤال ها بي طرف و متعادل است؟
4. آيا نوع پاسخ، آسان، مشخص، هماهنگ و مناسب براي هدف است؟

د) تصميم گيري درباره ي ترتيب قرار گرفتن سؤال ها در پرسشنامه

1. آيا ممكن است كه پاسخ به سؤال تحت تأثير محتواي سؤال هاي قبلي قرار گيرد؟
2. آيا ترتيب سؤال ها داراي يك روال طبيعي است؟ آيا سؤال ها داراي نظم منطقي و ترتيب روان شناختي است؟
3. آيا ترتيب سؤال چنان است كه رغبت، توجه، علاقه و يا مقاومت پاسخ دهنده را زودتر و يا ديرتر از زمان لازم بر مي انگيزد؟